Những người "giữ lửa" để tiếng khèn Mông ở Mù Cang Chải mãi vang

Púng Luông (huyện Mù Cang Chải, tỉnh Yên Bái) là xã có trên 90% đồng bào dân tộc Mông sinh sống. Đối với đồng bào Mông nơi đây, khèn đã trở thành loại nhạc cụ không thể thiếu trong đời sống hằng ngày, bởi cây khèn không chỉ sử dụng trong các phong tục ma chay, thờ cúng, mà cây khèn và các điệu khèn còn nói lên tình yêu, ham muốn chinh phục thiên nhiên của mỗi chàng trai Mông, thể hiện sự khéo léo và mạnh mẽ của mỗi chàng trai trên các đỉnh núi hay phiên chợ, hội hè….

"Giữ lửa" cho tiếng khèn Mông mãi vang

Khèn là loại nhạc cụ đã ăn sâu vào tâm trí của bao thế hệ người Mông. Mỗi tộc người Mông đều phải có nghệ nhân gìn giữ và chế tác khèn để truyền dạy và lưu giữ cho các thế hệ sau này. Ông Thào A Tủa (ở bản Nả Háng Tâu, xã Púng Luông, huyện Mù Cang Chải, tỉnh Yên Bái) là một nghệ nhân như vậy.

Ông Tủa đã gắn bó với khèn từ những năm 80 của thế kỷ trước. Ông Tủa tâm sự, những ngày đầu chế tác khèn còn gian nan bởi nguyên liệu chế tác khèn còn hạn chế. Nhưng bằng tình yêu với cây khèn Mông, ông đã dành thời gian để gắn bó với khèn. Đến những năm 2000, khi tham gia công tác trong bản, do công việc bận rộn nên không có thời gian để chế tác, ông Tủa chỉ dành được thời gian thổi và truyền dạy các điệu khèn truyền thống.

Sau khi nghỉ công việc ở bản, năm 2019 ông Tủa quay lại chế tác khèn và các sản phẩm của ông đã được đông đảo người dân đón nhận. Trung bình mỗi năm ông làm từ vài chục đến gần trăm cây khèn với nhiều kích cỡ khác nhau để bán cho người dân trên địa bàn huyện và các tỉnh lân cận.

"Chế tác khèn thì việc khó nhất là cắt lưỡi đồng vì cần độ tỉ mỉ và chính xác cao. Sau khi cắt lá đồng, phải xem khèn to hay bé để chỉnh lá đồng cho từng nốt, làm sao để cây khèn phát ra tiếng đảm bảo độ trong và theo ý người thổi khèn..." - ông Tủa chia sẻ.

Với kinh nghiệm chế tác khèn lâu năm, ông Tủa đã truyền dạy được cho các bạn trẻ từ việc chế tác khèn đến các điệu khèn truyền thống và góp phần đưa loại hình nghệ thuật này phát triển rộng rãi trên địa bàn huyện Mù Cang Chải.

Mới 33 tuổi, nhưng anh Lý A Kỷ (ở bản Nả Háng Tâu xã Púng Luông, huyện Mù Cang Chải, tỉnh Yên Bái) đã có gần 10 năm gắn bó với nghề chế tác khèn. Công việc gia đình khá bận rộn nhưng anh Kỷ luôn tranh thủ thời gian rảnh rỗi để chế tác khèn bán cho khách gần xa. Anh Kỷ bảo, chế tác khèn giúp anh hiểu rõ hơn về nguồn gốc của người Mông cũng như góp phần vào gìn giữ loại nhạc cụ truyền thống này.

Anh Kỷ cho biết: "Muốn làm cây khèn vừa tốt vừa đảm bảo dùng được lâu, khi cắt lá đồng phải đánh lá đồng rất kỹ sau đó mới cắt thì cây khèn mới đảm bảo như ý muốn. Thông qua việc chế tác khèn này cũng muốn truyền dạy cho thế hệ trẻ để đời này truyền cho đời khác và gìn giữ được loại hình nghệ thuật này. Tôi cũng mong muốn các cấp tiếp tục quan tâm hơn nữa để chúng tôi có cơ hội phát triển nghề và gìn giữ nghề chế tác khèn này".

Chế tác khèn Mông giúp nâng cao thu nhập

Ông Tủa cho biết, giờ đây việc chế tác khèn và bán khèn đã giúp gia đình ông có thu nhập từ 150 - 180 triệu đồng/năm để trang trải cuộc sống của gia đình. Đây cũng là động lực rất lớn giúp ông gìn giữ và phát huy hết giá trị của các điệu khèn cũng như chế tác khèn.

"Năm nay do bận nên chưa bán được nhiều, còn những năm trước mỗi năm tôi bán từ 20 - 30 cây khèn cho người dân địa phương, các địa phương khác và thu về cả trăm triệu đồng. Tôi thấy việc làm và bán khèn này chỉ sợ lười, còn chăm chỉ và chủ động mang đi bán còn cho thu nhập cao gấp mấy lần làm ruộng, làm nương, tôi cũng sẵn sàng chỉ dạy cho thế hệ trẻ để các bạn có thêm thu nhập" - ông Thào A Tủa cho biết thêm.

Cây khèn luôn gắn liền với đời sống người Mông, không chỉ mang tính tâm linh mà còn mang đậm bản sắc trong những ngày hội và hơn hết là thể hiện sự mạnh mẽ của người đàn ông dân tộc Mông. Với những nét độc đáo của khèn, ngày càng thu hút nhiều bạn trẻ ở Mù Cang Chải học thổi và chế tác khèn.

Việc làm và bán khèn cũng đã giúp anh Lý A Kỷ có thêm thu nhập trang trải cuộc sống gia đình. Mỗi năm từ việc chế tác khèn, gia đình anh Lý A Kỷ có thu nhập từ 200 - 250 triệu đồng.

Anh Lý A Kỷ cho hay: "Nếu một năm chỉ chuyên tâm chế tác khèn thì thu nhập có thể trên 200 triệu đồng. Đó là chỉ tính về chế tác khèn, còn chưa tính đến việc sửa khèn cho mọi người và so sánh với làm nông nghiệp thì thu nhập cao hơn. Ngay từ những ngày đầu chế tác khèn, đã có nhiều người đến tận nhà mua và tôi chủ yếu chế tác khèn theo các đơn đặt hàng của khách".

Hiện nay trên địa bàn xã Púng Luông có nhiều người biết thổi các điệu khèn nhưng để làm và chế tác khèn chỉ có 3 người tại bản Nả Háng Tâu. Việc phát huy cũng như gìn giữ đã được cấp ủy chính quyền hết sức quan tâm và coi đây là một trong những nhiệm vụ quan trọng. Địa phương đã tập trung nhân rộng và tổ chức các hoạt động liên quan, tạo mọi điều kiện cho các nghệ nhân phát huy hết thế mạnh và truyền dạy cho thế hệ trẻ.

Ông Lý A Tủa - Phó Chủ tịch UBND xã Púng Luông cho biết: "Trên địa bàn xã chỉ có 3 nghệ nhân biết chế tác khèn, trong đó có anh Kỷ là trẻ tuổi, có thể truyền đạt được kiến thức cho mọi người. Chính quyền xã cũng mong muốn sau này có thể mở được lớp dạy chế tác khèn để giữ gìn bản sắc dân tộc cho sau này. Từ đó để cho các em, các cháu sau này biết cây khèn Mông là bản sắc của dân tộc mình".